Tổng quan về Tòa hỗ trợ cai nghiện ma túy
Tòa hỗ trợ cai nghiện ma túy (hay còn gọi là Tòa ma túy) được ra đời ở Miami, Florida, Hoa Kỳ vào năm 1989 để giải quyết vấn đề quá tải trong các nhà tù, nhưng quan trọng hơn cả là xử lý tận gốc nguyên nhân phạm tội do nghiện ma túy gây ra. Đây được coi là một bước tiến trong nền Tư pháp Hoa Kỳ. Thay vì xét xử những người nghiện ma túy phạm tội phi bạo lực (tàng trữ ma túy bất hợp pháp, lừa đảo, trộm cắp...) tại Tòa hình sự thông thường, người phạm tội được Cơ quan tiền xét xử căn cứ trên các tiêu chí phân loại (phạm tội lần đầu, tội phạm ít nghiêm trọng, tiền sử nghiện ma túy...) tư vấn để tham gia Chương trình Tòa ma túy (hướng dẫn, giám sát, hỗ trợ người nghiện điều trị nghiện ma túy) với sự tham gia của thẩm phán, cảnh sát, dịch vụ tư vấn điều trị nghiện, tư vấn tâm lý, giám sát cộng đồng để giảm tỉ lệ tái nghiện và tái phạm tội, bảo đảm tối đa quyền của người nghiện ma túy nhưng đồng thời có chế tài xử lý nghiêm khắc nếu họ không tuân thủ quyết định điều trị nghiện của Tòa ma túy.
Đến nay đã có hơn 3.000 Tòa ma túy trên toàn nước Mỹ và khoảng 40 Tòa ma túy ở 23 quốc gia khác trên thế giới như Achentina, Úc, Bỉ, Canada, Anh, Niu Dilân… Trong 29 năm qua, các nghiên cứu, đánh giá về Toà ma túy đã cho thấy bằng chứng rõ ràng rằng Tòa ma túy làm giảm đáng kể tình trạng phạm tội và lạm dụng chất gây nghiện và tiết kiệm chi phí hơn bất kỳ hình thức giam giữ hoặc biện pháp tư pháp nào khác. Tòa ma túy làm giảm tình trạng sử dụng ma túy và tái phạm tội trong và sau khi hoàn thành chương trình điều trị; nâng cao sức khỏe và đời sống cho đối tượng; tiết kiệm chi phí trong quá trình truy tố, thi hành án, phạt tù và các chi phí liên quan đến tòa án khác; đem lại các lợi ích xã hội như giảm tình trạng sử dụng ma túy về lâu dài, tăng tỷ lệ có việc làm, giáo dục và gia đình hòa thuận.
Cùng với những tác động đã được chứng minh về tình hình tội phạm, Tòa ma túy cũng đã được chứng minh có hiệu quả kinh tế. Những nghiên cứu gần đây đã tính toán được chi phí tiết kiệm trung bình từ 3.000 đô la đến 13.000 đô la Mỹ trên mỗi đối tượng tham gia Tòa ma túy do giảm được chi phí giam giữ tập trung, giảm chi phí bắt giữ và xét xử các đối tượng tái phạm tội cũng như các tổn hại khác do những người này gây ra nếu không tham gia chương trình này. Hàng năm có khoảng 120.000 người tham gia Tòa ma túy ở Hoa Kỳ, tiết kiệm được hơn 1 tỉ đô la mỗi năm.
Bối cảnh cấp bách trong nước và những ưu điểm của Tòa ma túy trên thế giới là những cơ sở để nghiên cứu mô hình Tòa ma túy nhằm xây dựng một mô hình có chức năng, nhiệm vụ tương tự, phù hợp với điều kiện Việt Nam, góp phần nâng cao hiệu quả công tác quản lý và điều trị cho người nghiện ma túy, giảm tỉ lệ tái phạm tội, đồng thời bảo đảm các quyền cơ bản của công dân.
Bối cảnh trong nước
Ngay sau khi Luật Xử lý vi phạm hành chính có hiệu lực từ ngày 01 tháng 7 năm 2013, Tòa án nhân dân tối cao đã chủ trì, phối hợp với các cơ quan hữu quan nghiên cứu xây dựng, trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội dự án Pháp lệnh trình tự, thủ tục xem xét, quyết định áp dụng các biện pháp xử lý hành chính tại Tòa án nhân dân. Pháp lệnh này đã được Ủy ban thường vụ Quốc hội thông qua ngày 20 tháng 01 năm 2014. Việc đưa người nghiện vào các trung tâm cai nghiện bắt buộc phải tuân thủ theo những trình tự, thủ tục chặt chẽ quy định tại Pháp lệnh này.
Trên thực tế, việc áp dụng biện pháp cai nghiện bắt buộc của Tòa án chưa thực sự tạo ra những thay đổi căn bản về chất đối với công tác cai nghiện. Điểm khác biệt chính ở đây là việc chuyển chủ thể ra quyết định áp dụng biện pháp cai nghiện bắt buộc. Trước đây, Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp huyện xem xét, quyết định việc đưa vào cơ sở chữa bệnh. Nhưng từ khi Luật xử lý vi phạm hành chính có hiệu lực, Nghị định số 111/2013/NĐ-CP của Chính phủ quy định chế độ áp dụng biện pháp xử lý hành chính giáo dục tại xã, phường, thị trấn được ban hành và Nghị định số 221/2013/NĐ-CP của Chính phủ quy định chế độ áp dụng biện pháp xử lý hành chính đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc cũng được áp dụng từ đầu năm 2014 thì việc áp dụng biện pháp xử lý hành chính đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc do Tòa án quyết định. Ngoài ra, hình thức và cách tổ chức các chương trình cai nghiện bắt buộc không có những cải cách đáng kể so với trước.
Trong khi đó, nếu Tòa ma túy được thành lập thì khi đó Tòa án không chỉ có thẩm quyền ra quyết định áp dụng biện pháp cai nghiện đối với người nghiện mà Tòa ma túy (với đội ngũ gồm thẩm phán, kiểm sát viên, thư ký tòa/cán bộ điều phối hoạt động của nhóm, cán bộ xã hội/quản lý ca, cán bộ tư vấn/cai nghiện, cảnh sát khu vực, luật sư...) còn có các nhiệm vụ chuyên môn khác, ví dụ như: tiếp nhận, đánh giá tình trạng nghiện ma túy; lập kế hoạch điều trị, giáo dục về tác hại của ma túy; giáo dục đạo đức và tư vấn cá nhân, tư vấn nhóm; dạy nghề, tạo việc làm và giới thiệu, chuyển gửi tới các dịch vụ hỗ trợ khác; tư vấn dự phòng tái nghiện; kết nối, chuyển gửi tới các dịch vụ hỗ trợ xã hội trong cộng đồng và xây dựng kế hoạch phục hồi của cá nhân cho những người tham gia chương trình Tòa ma túy. Cùng với việc phục hồi từ nghiện ma túy, người tham gia chương trình Tòa ma túy còn có được những lợi ích về kinh tế - xã hội rõ ràng như: giáo dục, việc làm, cải thiện mối quan hệ gia đình, cũng như tăng sự tự trọng về giá trị của bản thân
Với những chức năng, nhiệm vụ như nêu ở trên, Tòa ma túy hy vọng là một giải pháp làm giảm tình trạng tái nghiện và phạm tội hình sự sau cai nghiện. Như vậy, xuất phát từ cơ sở pháp lý hiện nay là thẩm quyền ra quyết định áp dụng biện pháp cai nghiện bắt buộc thuộc về Tòa án, việc thành lập Tòa ma túy cần thiết là bước đi tiếp theo nhằm tạo ra những đột phá, thay đổi nhằm mang lại hiệu quả thiết thực đối với công tác cai nghiện.
Cơ sở pháp lý cho việc nghiên cứu thí điểm Tòa hỗ trợ cai nghiện ma túy ở Việt Nam
Hiến pháp năm 2013 của nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam: bảo vệ quyền con người, quyền cơ bản của công dân. Nghị quyết số 49 ngày 2/6/2005 của Bộ Chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020. Luật phòng chống ma túy sửa đổi bổ sung năm 2008: người nghiện ma túy được điều trị và được tiếp nhận các biện pháp nhằm làm giảm những tác hại do sử dụng chất gây nghiện gây ra. Bộ luật hình sự (sửa đổi năm 2009): bỏ điều luật về tội sử dụng trái phép chất ma túy.
Luật xử lý vi phạm hành chính năm 2012: quy định thẩm quyền ra quyết định áp dụng biện pháp xử lý hành chính đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc thuộc Tòa án nhân dân cấp huyện. Chính phủ đã ban hành Nghị định số 221/2013/NĐ-CP ngày 30/12/2013 quy định chế độ áp dụng biện pháp xử lí hành chính đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc, Nghị định số 02/2014 ngày 10/01/2014 quy định chế độ áp dụng, thi hành biện pháp xử lí hành chính đưa vào trường giáo dưỡng và cơ sở giáo dục bắt buộc, Nghị định 111/2013/NĐ-CP, 136/2016/NĐ-CP…
Ngày 20 tháng 01 năm 2014, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành Pháp lệnh số 09/2014/UBTVQH13 về trình tự, thủ tục xem xét, quyết định các biện pháp xử lý hành chính tại Tòa án nhân dân. Luật tổ chức Toà án nhân dân và Thông tư số 01/2016/TT-CA ngày 21-01-2016 của Chánh án Toà án nhân dân tối cao quy định việc tổ chức các toà chuyên trách tại Toà án nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, Toà án nhân dân huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh và tương đương.
Đề án đổi mới công tác cai nghiện ở Việt Nam đến năm 2020: Tăng dần điều trị nghiện tự nguyện, giảm dần điều trị nghiện bắt buộc. Điều trị nghiện bắt buộc chỉ áp dụng đối với người nghiện ma túy có hành vi ảnh hưởng nghiêm trọng đến trật tự, an toàn xã hội theo quyết định của TAND.
Ngày 23/10/2015, Chánh án TANDTC đã ban hành Quyết định số 138/QĐ-TANDTC về việc thành lập Ban chủ nhiệm và Tổ giúp việc Đề án thành lập Tòa ma túy ở Việt Nam do Chánh án TANDTC là Chủ nhiệm Đề án.
Chương trình phòng chống ma túy đến năm 2020 ban hành kèm theo Quyết định số 424/QĐ-TTg ngày 07/4/2017: giao Bộ LĐTBXH nghiên cứu, triển khai mô hình trợ giúp pháp lý, trợ giúp xã hội theo mô hình “Tiền xét xử”, phối hợp với Tòa án nhân dân tối cao xây dựng và triển khai thí điểm, từng bước nhân rộng mô hình Tòa hỗ trợ cai nghiện ma túy (Tòa ma túy).
Trong Chương trình công tác của UBQG Phòng, chống AIDS và phòng, chống tệ nạn ma túy, mại dâm năm 2018 ban hành kèm theo công văn số 1957/VPCP-KGVX ngày 01/3/2018 của Văn phòng Chính phủ, Bộ LĐTBXH được giao chủ trì, phối hợp với Bộ Y tế, Bộ Công an, TANDTC, UBND thành phố Hà Nội, thành phố HCM Khảo sát, nghiên cứu, triển khai thí điểm mô hình hỗ trợ, tư vấn pháp lý và xã hội, chuyển gửi đối với người tham gia cai nghiện ma túy và phối hợp với TANDTC xây dựng Đề án Tòa ma túy.
Đây là những văn bản pháp lý quan trọng làm cơ sở để nghiên cứu mô hình Tòa ma túy trên thế giới nhằm xây dựng một mô hình có chức năng, nhiệm vụ tương tự, phù hợp với điều kiện Việt Nam, góp phần nâng cao hiệu quả công tác quản lý và điều trị nghiện ma túy, giảm tỉ lệ tái phạm tội, đồng thời bảo đảm các quyền cơ bản của công dân theo tinh thần cải cách tư pháp./.
Nguyễn Cửu Đức
Hàm Phó Vụ trưởng, Vụ Khoa giáo - Văn xã (VPCP)
